Powstaje więc problem, czy możliwe jest żądanie łącznie kar z tytułu odstąpienia od umowy i niewłaściwego wykonania umowy (jej przedmiotu), w tym niewykonania zobowiązania w terminie. Jak wskazuje się w orzecznictwie, kara umowna może być przewidziana zarówno za szkodę spowodowaną, ogólnie ujętym, nienależytym wykonaniem zobowiązania, jak również za szkodę spowodowaną poszczególnymi przejawami nienależytego wykonania zobowiązania, np. za opóźnienie albo zwłokę w spełnieniu świadczenia.
Niewykonanie zobowiązania nie może być zarazem postacią nienależytego wykonania zobowiązania.
O nienależytym wykonaniu zobowiązania można mówić jedynie do chwili, gdy strony łączy węzeł obligacyjny, a wynikające z niego obowiązki były wykonywane nienależycie, np. co do miejsca, jakości, czy terminu spełnienia świadczenia.
Jeżeli następuje odstąpienie od umowy dochodzi do niewykonania zobowiązania. Przesądził o tym sam ustawodawca, który w art. 494 k.c., przyjął, że w razie odstąpienia od umowy, strona, która odstąpiła od umowy, może dochodzić naprawienia szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania. Konsekwentnie więc należy przyjąć, że skoro nienależyte wykonania zobowiązania nie jest zarazem niewykonaniem zobowiązania, również nie zachodzi tożsamość pomiędzy szkodą doznaną przez stronę umowy na skutek niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania.
Szkoda doznana na skutek niewykonania zobowiązania pochłania szkodę powstałą wskutek nienależytego wykonania zobowiązania, w tym więc szkodę doznaną przez stronę do czasu odstąpienia od umowy. Zatem, jeżeli umowa przewiduje odrębną karę umowną „na wypadek odstąpienia od umowy” („w związku z odstąpieniem od umowy”), to jest to kara umowna za szkodę spowodowaną niewykonaniem zobowiązania, której częścią jest szkoda, wcześniej doznana, na skutek nienależytego wykonania zobowiązania.
Wobec tego nie można przyjąć, aby w takim przypadku strona mogła żądać kary umownej przewidzianej za szkodę spowodowaną nienależytym wykonaniem zobowiązania oraz kary umownej za szkodę wynikłą z niewykonania zobowiązania (por. uchwałę SN z dnia 16 stycznia 1984 r., III CZP 70/83, OSNC rok 1984, nr 8, poz. 131, wyrok SN z dnia 28 stycznia 2011 r., I CSK 315/10, OSNC-ZD rok 2011, nr 4, poz. 85). Kary te bowiem logicznie się wykluczają (zob. wyrok SN z dnia 24 maja 2012 r., V CSK 260/11, „Gazeta Prawna” rok 2012, nr 101, s. 1).
Jednocześnie Sąd Najwyższy wskazał, że konstrukcja kary umownej z tytułu nienależytego wykonania zobowiązania zakłada, że dojdzie do wykonania zobowiązania, ale w sposób nienależyty, natomiast konstrukcja kary umownej na wypadek niewykonania zobowiązania zakłada, że zobowiązanie nie zostanie wykonane. Dopuszczalność dochodzenia kary umownej przewidzianej w związku z odstąpieniem od umowy - za szkodę spowodowaną niewykonaniem zobowiązania - oraz kary umownej przewidzianej za szkodę spowodowaną określonym przejawem nienależytego wykonania zobowiązania poprzedzającego odstąpienie od umowy musiałaby wyraźnie wynikać z umowy. W takim przypadku należałoby przyjąć, że strony przewidziały jedną karę umowną za szkodę spowodowaną niewykonaniem zobowiązania, ale jedynie skonstruowaną - odnośnie do sposobu jej obliczenia - z zsumowania dwóch kar: jednej, zastrzeżonej dla zrekompensowania skutków szkody spowodowanej określonym przejawem nienależytego wykonania zobowiązania w okresie poprzedzającym odstąpienie od umowy oraz drugiej, przewidzianej za dalszą część szkody wywołanej niewykonaniem zobowiązania w następstwie odstąpienia od umowy (zob. powołany wyrok SN z dnia 24 maja 2012 r., V CSK 260/11).
We wskazanym nurcie orzeczniczym, którego Sąd Apelacyjny nie podziela, ale powoływanym przez powoda, Sąd Najwyższy dopuścił - pod pewnymi warunkami - możliwość dochodzenia łącznie tego rodzaju kar umownych, aczkolwiek - co do zasady - również wyłączył taką możliwość. Strona powodowa podnosiła, że o możliwości dochodzenia tak skumulowanych kar umownych świadczyła treść § 8 ust. 4 lit. f umowy, zgodnie z którym w przypadku odstąpienia od umowy wykonawca w terminie 14 dni dokona zapłaty ewentualnych kar umownych. Zdaniem (...) miało to świadczyć o tym, że zgodnym zamiarem stron była taka właśnie konstrukcja. Jak będzie o tym mowa, umowa nie podlegała żadnym negocjacjom, a więc będą miały tu zastosowanie poniższe wywody. Ponadto nie oznaczało to możliwości kumulacji kar z tytułu odstąpienia od umowy i z tytułu niewykonania umowy w terminie, a więc aby strony miały na myśli pominięcie zasady pochłaniania tych kar. Wystarczy wskazać, że np. nie pochłaniają się kary opisane w punktach 1 i 5 § 7 ust. 1 umowy. Należy podkreślić, że to na powodzie spoczywał obowiązek udowodnienia, że obie strony faktycznie miały na myśli konstrukcję przez niego prezentowaną.
Niemniej trzeba zauważyć, że jak słusznie wskazał Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 18 lipca 2012 r. (III 39/12, OSNC nr 2, poz. 17), roszczenie o zapłatę kary umownej na wypadek zwłoki lub opóźnienia nie przysługuje stronie odstępującej od umowy wzajemnej, jeżeli w umowie zastrzeżono również taką karę w związku z odstąpieniem od umowy. Nie powielając szerokich wywodów tego Sądu w odniesieniu do omawianego zagadnienia, trzeba podkreślić, że stan opóźnienia lub zwłoki w wykonaniu zobowiązania, który już ustał, stanowi jedną z postaci nienależytego wykonania zobowiązania. W przypadku, gdy dłużnik spóźnia się z wykonaniem zobowiązania i z tej przyczyny wierzyciel odstępuje od umowy, dochodzi do niewykonania zobowiązania.
Konstrukcja kary umownej z tytułu nienależytego wykonania zobowiązania (ściślej, za szkodę powstałą w następstwie nienależytego wykonania zobowiązania), w tym obejmującą opóźnienie lub zwłokę w wykonaniu zobowiązania, zakłada, że dojdzie do wykonania zobowiązania, ale w sposób nienależyty (np. co do terminu), natomiast konstrukcja kary umownej na wypadek niewykonania zobowiązania zakłada, że zobowiązanie nie zostanie wykonane.
Jeżeli więc umowa przewiduje karę umowną za zwłokę w wykonaniu zobowiązania oraz karę umowną na wypadek odstąpienia od umowy, oznacza to, że pierwsza z tych kar jest zastrzegana jedynie za szkodę spowodowaną zwłoką – jako jednej z postaci nienależytego wykonania zobowiązania, które jednak zostanie wykonane, natomiast drugi rodzaj kary umownej dotyczy rekompensaty za szkodę doznaną przez wierzyciela wskutek niewykonania zobowiązania, w następstwie odstąpienia od umowy, chociażby przyczyną wykonania tego uprawnienia była wcześniejsza zwłoka dłużnika lub inne okoliczności, za które odpowiedzialność ponosi dłużnik. Spełnienie jedynie części świadczenia jest równoznaczne z niespełnieniem świadczenia, a tym samym z niewykonaniem zobowiązania. Dlatego nie jest możliwe kumulowanie kary umownej przewidzianej za nienależyte wykonanie zobowiązania, np. wykonanie ze zwłoką, z karą umowną za niewykonanie tego samego zobowiązania. Odstąpienie od umowy powoduje przekształcenie się stanu zwłoki lub opóźnienia w stan niewykonania zobowiązania strona może dochodzić kary umownej przewidzianej na wypadek odstąpienia od umowy, tj. kary przewidzianej na wypadek niewykonania zobowiązania z wyłączeniem możliwości równoczesnego dochodzenia kary umownej zastrzeżonej z tytułu zwłoki lub opóźnienia jako jednej z postaci nienależytego wykonania zobowiązania.
Jednocześnie Sąd Najwyższy podkreślił, że stanowisku o niedopuszczalności łącznego dochodzenia kary umownej zastrzeżonej na wypadek opóźnienia lub zwłoki w wykonaniu zobowiązania oraz kary umownej przewidzianej na wypadek odstąpienia od umowy nie sprzeciwiają się orzeczenia tego Sądu, w których przyjęto możliwość dochodzenia kar umownych zastrzeżonych na wypadek zwłoki lub opóźnienia w wykonaniu zobowiązania także po odstąpieniu od umowy, gdyż w tych sprawach nie wystąpiło zagadnienie równoczesnego dochodzenia takich kar oraz kary umownej przewidzianej na wypadek odstąpienia od umowy, a problem sprowadzał się do rozstrzygnięcia możliwości dochodzenia kar umownych zastrzeżonych za nieterminowe wykonanie zobowiązania także po odstąpieniu od umowy, przy założeniu, że na skutek odstąpienia od umowy następują skutki ex tunc polegające na zniesieniu stosunku obligacyjnego, a w konsekwencji, zgodnie z przyjmowaną w nauce prawa zasadą accesorium sequitur principale, powinno upaść również akcesoryjne względem zobowiązania głównego postanowienie umowne dotyczące kary umownej.
Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie - VII Wydział Gospodarczy z dnia 13 października 2017 r., VII ACa 863/17
Źródło:
http://orzeczenia.waw.sa.gov.pl/content/$N/154500000003527_VII_ACa_000863_2017_Uz_2017-10-13_002