Kiedy wykonawca może skutecznie żądać zmniejszenia kary umownej?

Zgodnie z art. 484 § 2 k.c., jeżeli zobowiązanie zostało w znacznej części wykonane, dłużnik może żądać zmniejszenia kary umownej; to samo dotyczy wypadku, gdy kara umowna jest rażąco wygórowana. W art. 484 § 2 k.c. ustawodawca wskazał dwie przesłanki zmniejszenia kary umownej. Pierwszą przesłanką jest wykonanie zobowiązania w znacznej części. Drugą przesłanką jest rażące wygórowanie kary. Obie przesłanki są równorzędne i wystąpienie którejkolwiek z nich stanowi podstawę miarkowanie kary umownej. Podkreślenia wymaga, że w przypadku przesłanki drugiej ustawodawca posłużył się pojęciem niedookreślonym „rażącego wygórowania” nie wskazując jednocześnie kryteriów oceny rażącego wygórowania kary umownej. Ciężar wykazania podstaw miarkowania spoczywa na dłużniku, ponieważ na podstawie art. 484 § 2 k.c. tylko dłużnik może żądać jej zmniejszenia wysokości kary umownej, gdy jest wygórowana (zob. wyrok Sądy Najwyższego z dnia 16 czerwca 2021 r., I NSNc 176/20).

Żądanie obniżenia kary umownej nie musi wskazywać konkretnej przesłanki miarkowania oraz kwoty, do jakiej kara ma być obniżona, ponieważ żądanie to nie zostało w art. 484 § 2 k.c. określone ani co do treści, ani co do formy. W orzecznictwie przyjęto natomiast odmienne stanowisko, z którego wynika, że dłużnik zamierzający zgłosić żądanie oparte na art. 482 § 2 k.c. obowiązany jest wyraźnie je sformułować. Katalog kryteriów pozwalających na zmniejszenie kary umownej nie jest zamknięty, ponieważ art. 484 k.c. w sposób wyczerpujący reguluje jedynie przesłanki, które mogą stanowić podstawę miarkowania kary umownej. Ustawodawca nie określił kryteriów dla oceny rażącego wygórowania kary umownej, a ocena w tym zakresie, w zależności od okoliczności sprawy, należy do sądu orzekającego. 

Celem miarkowania kary umownej jest przeciwdziałanie dużym dysproporcjom między wysokością zastrzeżonej kary a godnym ochrony interesem wierzyciela. Ciężar wykazania podstaw miarkowania spoczywa na dłużniku, skoro zgodnie z art. 484 § 2 k.c. to on tylko może żądać jej zmniejszenia w sytuacji, gdy jest wygórowana. Występowanie przesłanek miarkowania kary umownej powinno być oceniane in casu na podstawie okoliczności danego przypadku. 

Stosując instytucję miarkowania sąd powinien mieć na względzie podstawowe funkcje kary umownej, jakimi są funkcja stymulująca wykonanie zobowiązania, funkcja represyjna w postaci sankcji za niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy oraz funkcja kompensacyjna, polegająca na naprawieniu szkody, jeśli wierzyciel ją poniósł, bez konieczności precyzyjnego wyliczania jej wysokości (por. uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z dnia 30 listopada 2006 r., I CSK 259/06). 

W wyroku z dnia 14 sierpnia 2014 r., I ACa 351/14, Sąd Apelacyjny w Katowicach zwrócił uwagę, że pojęcie rażącego wygórowania kary umownej jest zwrotem niedookreślonym, brak jednoznacznego wskazania kryteriów rozstrzygających o nadmiernej wysokości kary ma na celu uelastycznienie stosowania konstrukcji miarkowania. Sąd ma zatem możliwość dostosowania przyjętych kryteriów oceny do występujących postanowień kontraktowych dotyczących kary umownej, do okoliczności faktycznych i skutków niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania. W ocenie Sądu katalog kryteriów pozwalających na zmniejszenie kary umownej jest otwarty, a ocena w tym zakresie, w zależności od okoliczności sprawy, należy do sądu orzekającego. Ocena czy kara umowna w konkretnych okolicznościach jest rażąco wygórowana może uwzględniać relację między wysokością kary umownej a wartością robót podwykonawcy, którego zaangażowanie bez zgody inwestora stanowiło podstawę naliczenia kary umownej. W ramach tej oceny istotne znaczenie ma również terminowe i właściwe co do jakości wykonanie robót budowlanych przez wykonawcę obciążonego karą umowną.

Najbardziej powszechnym kryterium oceny jest stosunek pomiędzy wysokością kary umownej, a wartością całego zobowiązania głównego. Punktem odniesienia może być również wartości świadczenia spełnionego przez dłużnika z opóźnieniem. Dokonując oceny wysokości kary umownej sąd może brać pod rozwagę zakres i czas trwania naruszenia przez dłużnika powinności kontraktowych, wagę naruszonych postanowień kontraktowych, zagrożenie dalszymi naruszeniami powinności kontraktowych, zgodny zamiar stron w zakresie ustalenia celu zastrzeżenia kary w określonej wysokości.

Z konstrukcji drugiej przesłanki (wykonania zobowiązania w znacznej części) wynika, że punktem odniesienia jest pełne wykonanie zobowiązania przez dłużnika.

Rażąco wygórowana kara umowna to zarówno sytuacja, gdy zachwiana zostanie relacja pomiędzy wysokością wynagrodzenia za wykonanie zobowiązania a wysokością kary umownej zastrzeżonej za opóźnienie w wykonaniu przedmiotu umowy, z uwzględnieniem okresu opóźnienia, a także, gdy zostanie zachwiany stosunek wysokości zastrzeżonej kary umownej do wysokości doznawanej szkody. 

W wyroku z dnia 27 lutego 2013 r., I ACa 99/13, Sąd Apelacyjny we Wrocławiu zwrócił uwagę, że ustawodawca nie wskazał stanów faktycznych uzasadniających miarkowanie kary umownej, pozostawiając ich ustalenie uznaniu sędziowskiemu uwzględniającemu okoliczności konkretnej sprawy. Stosując instytucję miarkowania, sąd powinien mieć na względzie podstawowe funkcje kary umownej: funkcja stymulująca wykonanie zobowiązania, funkcja represyjna w postaci sankcji za niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy oraz funkcja kompensacyjna, polegająca na naprawieniu szkody, jeśli wierzyciel ją poniósł, bez konieczności precyzyjnego wyliczania jej wysokości, co znakomicie ułatwia realizację dochodzonego uprawnienia.” 

Ponadto, Sąd Apelacyjny zwrócił uwagę, że najbardziej ogólnym wyznacznikiem jest stosunek pomiędzy wysokością kary a wartością całego zobowiązania głównego, odniesienie do wartości świadczenia spełnionego przez dłużnika z opóźnieniem, porównanie jej z wartością szkody powstałej po stronie wierzyciela wskutek niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania. 

Jeżeli kara umowna jest równa bądź zbliżona do wartości zobowiązania, można ją uznać za rażąco wygórowaną, a ocenę, czy kara w danym przypadku jest rażąco wygórowana w rozumieniu art. 484 § 2 k.c. należy dokonać w kontekście całokształtu okoliczności sprawy.

W wyroku z dnia 25 września 2013 r., VI Ga 173/13, Sąd Okręgowy w Rzeszowie stwierdził, że wysokość kary umownej (12.500 zł), w stosunku do wartości całego zobowiązania głównego (29.000 zł), wynosząc więc blisko połowę całego wynagrodzenia (43%), stanowiła zbyt znaczącą część wynagrodzenia powodów, biorąc także pod uwagę skomplikowany zakres zamówienia i czasookres zwłoki. 

Nie sposób zatem nie przyjąć, iż kara umowna jest również rażąco wygórowana, jeżeli zachwiana zostanie relacja pomiędzy wartością kary umownej za zwłokę w wykonaniu etapu robót budowlanych a wartością wynagrodzenia za wykonanie tego etapu robót budowlanych z uwzględnieniem okresu opóźnienia (jeżeli wartość kary umownej za zwłokę w wykonaniu etapu robót budowlanych jest równa bądź zbliżona do wartości wynagrodzenia za wykonanie etapu robót budowlanych z uwzględnieniem okresu opóźnienia).